Είναι Τετάρτη μεσημέρι στη λαϊκή αγορά. Πίσω από έναν πάγκο γεμάτο μαρούλια, κρεμμυδάκια, σπανάκι, βλίτα και λοιπά λαχανικά βρίσκεται μια κυρία γύρω στα 70. Βοηθάει τον γιο της στον πάγκο που στήνει κάθε εβδομάδα στο ίδιο σημείο. Αυτή τη στιγμή ο γιος της απουσιάζει κι εγώ θέλω να πληρώσω με κάρτα, αφού δεν έχω μετρητά.
Η κυρία προσπαθεί να χρησιμοποιήσει το POS. Μετά από καμιά δεκαριά αποτυχημένες απόπειρες και αφού στο ενδιάμεσο με έχει ρωτήσει αν ξέρω να το χρησιμοποιώ εγώ ώστε να τη βοηθήσω, τη βγάζω από τη δύσκολη θέση: την παρακαλώ να κρατήσει στην άκρη τα πράγματα και θα επιστρέψω με μετρητά. Εν τω μεταξύ όση ώρα προσπαθούσε έχασε πέντε-έξι πελάτες οι οποίοι επιθυμούσαν είτε να πληρώσουν με κάρτα είτε δεν είχαν τον χρόνο και τη διάθεση να περιμένουν τη γιαγιά να μάθει το POS εκείνη την ώρα.
Αλλαγή σκηνικού. Η κυρία Βέρα είναι λίγο πάνω από τα 70. Συνταξιούχος του δημοσίου έχει smartphone και λογαριασμό στο facebook. Κάπου εκεί ολοκληρώνεται και όλη της η επαφή με την ψηφιακή τεχνολογία. Γνωρίζει πως να κάνει μια ανάρτηση, πως να ανεβάσει μια φωτογραφία, αλλά δεν ξέρει πως να μπει στο You Tube και να ανεβάσει ένα τραγούδι στο facebook.
Χρησιμοποιεί χρεωστική κάρτα για τις συναλλαγές της, αλλά δεν το έχει καθόλου με το internet banking, θεωρεί απαραίτητη τη φυσική της παρουσία στο υποκατάστημα της τράπεζας για την όποια συναλλαγή. Εντυπωσιάζεται όταν της λέω ότι μπορεί να βγάλει όποιο πιστοποιητικό θέλει μέσω της αντίστοιχης υπηρεσίας του gov.gr, ωστόσο δεν είναι διατεθειμένη να μπει στη διαδικασία να το μάθει. Τα πολλά κλικ, τα παράθυρα, οι κωδικοί, δείχνουν να την μπερδεύουν. «Αν χρειαστώ κάτι έχω την κόρη μου γι’ αυτά», λέει.
Οι έρευνες
Δυστυχώς δεν είναι λίγοι εκείνοι που δεν έχουν την τύχη της κυρίας Σοφίας, να έχουν δηλαδή κάποιον δικό τους άνθρωπο γι’ αυτές τις δουλειές. Το να είσαι 70 plus, χωρίς βοήθεια και να έχεις την ανάγκη της τεχνολογίας προκειμένου να εξυπηρετηθείς δεν είναι και ό,τι καλύτερο.
Ψηφιακός αναλφαβητισμός λέγεται αυτό και η Ελλάδα είναι προτελευταία στη σχετική λίστα, σύμφωνα με τα στοιχεία του ευρωβαρόμετρου που δόθηκαν στη δημοσιότητα τον Οκτώβριο του 2023.
Τον τίτλο της πρωταθλήτριας σε όλη την Ευρώπη έχει η κεντρική Ελλάδα, με ποσοστό 20,3%, ακολουθούμενη από την Καλαβρία, στη νότια Ιταλία με 18,7% και ο βορράς της Πορτογαλίας με 17,8%.
Σύμφωνα με άλλη έρευνα του εκπαιδευτικού Ινστιτούτου της ΓΣΕΕ μόνο το 52% των ενηλίκων διαθέτει τις βασικές ψηφιακές δεξιότητες, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος αγγίζει το 61%. Στην έρευνα του ευρωβαρόμετρου τα ποσοστά αφορούσαν άτομα ηλικίας από 16 έως 74 ετών που δεν έχουν χρησιμοποιήσει ποτέ το Διαδίκτυο.
Η Ελλάδα ήταν προτελευταία, ακολουθούμενη από την τελευταία Τουρκία, ενώ στις πρώτες θέσεις, καταγράφοντας τις καλύτερες επιδόσεις είναι οι χώρες της Σκανδιναβίας, με πρώτες τη Δανία και τη Φινλανδία.
Την ώρα που καταγράφονται αυτές οι τεράστιες ανισότητες στην ψηφιακή εκπαίδευση οι κυβερνήσεις και διάφοροι οργανισμοί διατυμπανίζουν την «ψηφιακή ισότητα» και επαναλαμβάνουν το σύνθημα «κανείς δεν θα μείνει πίσω». Η πραγματικότητα τους διαψεύδει, μιας και αφενός τίποτε από τα ανωτέρω δεν ισχύει αυτή τη στιγμή, ενώ εκείνη που μένει πίσω όπως φαίνεται από τα στοιχεία είναι η τρίτη ηλικία.
Mιλώντας για την τρίτη ηλικία, είναι γνωστό ότι αυτή δεν σταματάει στα 74 έτη. Ωστόσο, όλες σχεδόν οι έρευνες με ηλικιακά δείγματα ανά κατηγορία δείχνουν να σταματούν εκεί, λες και οι άνω των 74 είναι «αόρατοι». Το θέμα αυτό αναδείχθηκε ιδιαίτερα από την Αν Χέρμανς, πανεπιστημιακή καθηγήτρια και πρώην πολιτικό, πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την τρίτη ηλικία σ’ ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πόνημα με τίτλο «Η ψηφιακή εποχή; Και η δική μου εποχή!», το οποίο μπορείτε να διαβάσετε στα ελληνικά εδώ.
Οι 5 μορφές ψηφιακής ανισότητας
Mε τις μορφές της ψηφιακής ανισότητας έχουν ασχοληθεί εκτενώς με δημοσιεύσεις, άρθρα κι έρευνες, ο αμερικανικός καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης Πολ Ντιμάτζιο και η Έζτερ Χαργκιτάϊ, καθηγήτρια στο τμήμα Επικοινωνίας και μιντιακής έρευνας στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης.
Σύμφωνα με την έρευνά τους γενικά υπάρχουν πέντε μορφές ψηφιακών ανισοτήτων.
• Ανισότητα στις τεχνικές συσκευές: Η διαθεσιμότητα κατάλληλου εξοπλισμού, η επάρκεια υλικού, λογισμικού και συνδέσεων είναι σημαντικές, διαφορετικά περιορίζεται ο τρόπος χρήσης της ψηφιακής τεχνολογίας. Η χαμηλή ποιότητα της συσκευής που χρησιμοποιείται μειώνει τα οφέλη που μπορούν να αποκτήσουν τα άτομα, είτε γιατί δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε όλα τα παρεχόμενα του διαδικτύου είτε γιατί η εμπειρία πρόσβασης είναι λιγότερο ευχάριστη, με αποτέλεσμα τη μειωμένη χρήση και την απόκτηση λιγότερων δεξιοτήτων.
• Ανισότητα στην αυτονομία χρήσης: Βασική πτυχή της διάστασης είναι το πού έχουν πρόσβαση οι χρήστες. Από πού γίνεται η πρόσβαση και πόση ευελιξία έχει ο χρήστης στον καθορισμό των ωρών κατά τις οποίες μπορεί να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Επηρεάζεται η αυτονομία από δραστηριότητες άλλων μελών της οικογένειας; Όσο μεγαλύτερη είναι η αυτονομία της χρήσης τόσο μεγαλύτερα είναι τα οφέλη που αποκομίζει ο χρήστης.
• Ανισότητα δεξιοτήτων: Οι χρήστες των νέων τεχνολογιών διαφέρουν σχετικά με το επίπεδο εμπειρίας, εκπαίδευσης και τεχνικών δεξιοτήτων. Όσο μεγαλύτερη γνώση έχει κάποιος σε ένα συγκεκριμένο μέσο τόσο περισσότερο αξιοποιεί τις δυνατότητές του.
• Ανισότητα στη διαθεσιμότητα κοινωνικής υποστήριξης: Οι φίλοι και τα συγγενικά πρόσωπα που είναι περισσότερο εξοικειωμένα με τις νέες τεχνολογίες ενθαρρύνουν και παροτρύνουν τους μη έμπειρους χρήστες να αποκτήσουν περισσότερες δεξιότητες και μεγαλύτερη τεχνογνωσία.
• Ανισότητα στη χρήση της τεχνολογίας: Όσο πιο σημαντικός είναι ο σκοπός χρήσης των νέων τεχνολογιών τόσο περισσότερη γνώση απαιτείται. Για τις ανάγκες ψυχαγωγίας αρκεί η περιορισμένη γνώση, αλλά για την ολοκλήρωση περίπλοκων έργων απαιτούνται περισσότερες και πιο εξειδικευμένες γνώσεις.
Η κυρία Γεωργία είναι 76 ετών. Ζει μόνη της στο κέντρο της Αθήνας και είναι ψηφιακά αναλφάβητη. Έχει ένα απλό κινητό, που το χρησιμοποιεί με τη λογική του σταθερού τηλεφώνου. Προσπαθεί να διαβάσει τυχόν μηνύματα αλλά δεν μπορεί να καταλάβει ποιο μήνυμα ήρθε πρώτο, ποιο τελευταίο.
Αναγκαστικά την περίοδο της πανδημίας έβγαλε μια χρεωστική κάρτα, την οποία ωστόσο δεν έχει χρησιμοποιήσει ποτέ. Η κυρία Γεωργία φοβάται τα μηχανήματα, τις κάρτες και όλα αυτά τα πράγματα που όπως λέει «κάνουν τη ζωή μας δύσκολη. Που να μάθω εγώ σε αυτή την ηλικία τα ίντερνετ, πως τα λέτε, τα κινητά, τις κάρτες;».
Πέρυσι όταν χρειάστηκε μια εξουσιοδότηση έκλεισε ραντεβού σε ΚΕΠ προκειμένου να εξυπηρετηθεί. Όταν της λέω ότι αυτό θα μπορούσε να το κάνει και από το κινητό της με κοιτάζει λες και είμαι εξωγήινος που προσγειώθηκε στον Υμηττό. Πάνω στην κουβέντα μου παρουσιάζει μια πτυχή στην οποία έχει δίκιο. «Εγώ μένω στην Αθήνα, θέλω να πληρώσω τη ΔΕΗ, πάω στο πρακτορείο πιο πάνω, δίνω ένα ευρώ και παίρνουν τον λογαριασμό. Αν ζούσα στο χωριό μου τώρα, πώς θα πλήρωνα;», αναρωτιέται.
Πράγματα που στα δικά μας αυτιά δεν αποτελούν προβλήματα, στα δικά της μάτια μοιάζουν με Γολγοθά. «Δεν μας σκέφτονται καθόλου εμάς τους μεγάλους ανθρώπους», υποστηρίζει. Της μιλώ για την ηλεκτρονική πληρωμή των λογαριασμών και η απάντησή της είναι αποστομωτική. «Κι αν με κλέψουν; Ίδιο είναι να πάω, να πληρώσω εγώ, να πάρω την απόδειξη και ίδιο είναι αυτό που μου λες; Δεν τα ξέρω παιδάκι μου αυτά, μην με βασανίζεις».
Yπάρχει λύση;
Ψάχνοντας κανείς στο διαδίκτυο διαπιστώνει ότι κατά καιρούς έχουν γίνει κάποιες στοχευμένες δράσεις από φορείς για την εξάλειψη του φαινόμενου. Ωστόσο δείχνουν εξαιρετικά λίγες και εντελώς αποσπασματικές. Οι περισσότερες εξ αυτών αφορούν τα αστικά κέντρα, την ώρα που η επαρχία δείχνει για άλλη μια φορά να μένει πίσω.
Η καραντίνα λόγω covid που για πολλούς αποτέλεσε εφαλτήριο εξοικείωσης με τις νέες τεχνολογίες φαίνεται να λειτούργησε μόνο σε πολύ συγκεκριμένο ποσοστό του πληθυσμού που έως εκείνη την ώρα είχε ελάχιστη σχέση με αυτές.
Ενώ συμβαίνουν αυτά η τεχνολογία εξελίσσεται και όλοι καλούνται να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα όσο το δυνατόν καλύτερα. Είναι πασιφανές ότι σε αυτή την πορεία δεν είναι λίγοι εκείνοι που μένουν πίσω, είτε από επιλογή, είτε από λόγω βασικής έλλειψης των μέσων που θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν να προσαρμοστούν. Και όπως δείχνουν οι αριθμοί, προς το παρόν τουλάχιστον, δεν διαφαίνεται κάποια λύση στον ορίζοντα.
